در این مطلب قصد داریم تا در مورد انتقال ماجراهای داستان به شکل  ملموس به  کودکان دارای ضعف بینایی صحبت کنیم. به راستی چگونه می توان به کودکانی که دارای ضعف بینایی هستند آموزش بهتری داد؟ بیایید کاربردی تر صحبت کنیم؛ به نظر شما برای یک کودک دارای ضعف بینایی، کدام یک از این تصویرها می تواند نماد ملموس تری از یک درخت باشد؟

طرح خطی یک درخت به شکل برجسته و سایه ‌نما یا یک برگ لمس شدنی؟ به طور طبیعی همه ما طرح خطی را نماد درخت می‌شناسیم، اما معنا کردن این شکل برای کودک نابینا و یا کم بینا دشوار است. درک شکل یک درخت در اندازه ی کوچک در واقع بر دانش دیداری استوار است و این شکل فقط یک تصویر کلی است و ارتباط چندانی با درخت واقعی ندارد. به تصاویر زیر دقت کنید:

افراد نابینا بیشتر تجربه ها و دانش خود از دنیای پیرامون را، با حس لامسه به دست می آورند که البته این مطلب در کودکان بسیار برجسته تر است. بنابراین، با توجه به اینکه کودک نابینا صدای خش‌خش برگ‌ها را هنگام قدم زدن در پارک شنیده یا پوست سخت درخت را لمس کرده است، لمس کردن یک برگ یا تکه ای از پوست درخت به عنوان نماد درخت می تواند برای او معنای بیشتری داشته باشد و شاید اصلاً گزینه ی دیگری برای آموزش وی وجود نداشته باشد.
این نمونه ها نشان می دهند که با بررسی بیشتر، می توان برای کودکان نابینا تصویرهای لمسی معنادار به کتاب ها افزود. یعنی اگر قرار باشد محصولاتی آموزشی برای کودکان نابینا تهیه کنیم، داشتن این تصویرها کم وبیش، همان طور که عکس برای کودکان بینا کاربرد دارد، می‌توانند به درک متن کمک کنند. در تمام کتاب‌های کودکان، تصویرها نه تنها جذاب و سرگرم کننده اند، بلکه به افزایش دانش و سواد کودک نیز کمک می کنند و استفاده از تصاویر برجسته همین کاربرد را برای کودکان نابینا خواهد داشت.
کتاب‌های تصویری که تصویرهای لمس شدنی دارند، چیزهایی را نشان می‌دهند که می توان آن ها را با حس لامسه کند و کاو و درک کرد. عناصر لمس شدنی، این فرصت را به کودکان نابینا می‌دهند که همه چیز را در روند داستان لمس کنند، نوازش کنند، جابه جا کنند، بلند کنند، تکان دهند، به ارتعاش و صدا درآورند و به طور کلی لذت بیشتری از داستان ببرند. این موضوع در کودکانی که بینایی آن ها ضعیف است یا دچار مشکلات دیگری در یادگیری هستند نیز صدق می کند.

هدف نوشته ی پیش رو این است که به شما کمک کند بهترین راه را برای انتقال داستان‌ها به یاری حس لامسه برگزینید. نمونه ها و تصویرهای ساده‌ ی متن نیز به شما الهام می‌بخشند و ایده‌هایی می‌دهند که می توانید آن ها را گسترش دهید.
با بهره گرفتن از ترکیب های گیرا و ناهمسان، می‌توان به داستان ها، زندگی بخشید. می توان چیزهای بسیاری را با تصویرهای لمسی درهم آمیخت، هر چیزی که به بهترین شکل ماجراهای داستان یا متن را بیان کند. می توان از اجزا و عناصر ارتباطی که حواس دیگر مانند بو و صدا را تحریک می کنند، نیز استفاده کرد تا داستان فهمیدنی تر شود. ناهمسانی زیاد میان رنگ‌ها هم برای کودکان کم بینا سودمند است. همچنین بعضی کودکان دارای ضعف بینایی، بازتاب پرتو اجسام صیقلی را دوست دارند. یعنی هر قدر بتوانید با به کار بردن رنگ های متنوع تصاویر پرزرق و برق تری بسازید، درک بیشتری از موضوع را منتقل کرده اید البته توجه کنید که نباید یک صفحه آن قدر با این عناصر پر شود که کودک دچار سردرگمی شود.

در زیر، نمونه‌هایی از موادی که می‌توانند با تصویرها ترکیب شوند، آماده شده است که شاید کمک خوبی در این مسیر به شما بکنند.

مخمل، پارچه ی خز، پی وی سی، تور، روبان، دکمه، مهره، چرم مصنوعی، پارچه ی پنبه ‌دوزی شده، اسفنج، کف پوش های لاستیکی، موکت، گل یا سفال، چوب سبک و سمباده زده، قاشق، سرپوش پلاستیکی، چوب بستنی، جوراب، کش موی منگوله‌دار، پوشال براق، وسایل خانگی، ترقه ی اسباب‌بازی یا هر اسباب‌بازی غافلگیرکننده ی دیگر، جغجغه، دکمه‌هایی که با فشار دادن‌شان صدا تولید می‌شود، زنگوله، گل و برگ مصنوعی، توپ کاموایی، پر(خریدنی)، قیطان و ….

توجه:

نباید یک صفحه را آن قدر با عناصر مختلف پر کنیم که سبب سردرگمی مخاطب ‌شود. تمام عناصر باید در جای‌شان محکم شوند و برای کند و کاو شوق آمیز کودک مناسب باشند (اشیای متحرک را می‌توان با چسبانک چسباند یا در کیسه گذاشت). همچنین توجه کنید که از چسب‌های سمی و اشیای تیز استفاده نکنید. به نمونه‌های دیگری نیز از مواد قابل استفاده، همراه با بعضی از تصویرها اشاره شده است.
در همه ی کتاب های تصویری کودکان، تصویرهای لمسی با قالب‌های داستانی ساده و آسان متناسب اند. داستان‌هایی که با شعر و شوخی همراه اند، هم آموزنده ‌هستند و هم سرگرم کننده. بسیاری از کتاب‌های لمسی شناخته شده، با بهره گرفتن از روایت‌های گام به گام و شخصیت‌های توانا که پی در پی در داستان ظاهر می‌شوند، به خوانندگان کوچک در خواندن داستان کمک می کنند. تصویرهای لمسی برای کودکان باید مانند متن ساده و بدون جزئیات زیاد باشند.

 عدد آموزها برای خردسالان

صفحه های این کتاب‌ها شامل عناصر لمس شدنی برای شمارش می باشند: شکل ها، اسباب بازی ها، انگشتان یک دست.
اشیا و ترکیب های واقعی برای تصویرهای لمسی بسیار مناسب هستند. می توان خود این اشیا را در صفحه ی کتاب ترکیب کرد یا چسباند یا از روی آن ها قالب‌های پلاستیکی ساخت. قالب‌های پلاستیکی برجسته (یا فرو رفته) کپی دقیق و لمس شدنی از اشیا به دست می‌دهند.

برای ساخت قالب های پلاستیکی باید به ماشین قالب‌گیری دسترسی داشته باشید. داستانی که با اشیای واقعی همراه باشد، به خواننده کمک می‌کند با متن ارتباط برقرار سازد. داستان‌های ساده درباره ی زندگی روزمره‌، به بالا بردن سطح سواد کودک کمک می کنند و هر قدر منابع  آسان تر باشند، می‌توانند زمینه را برای مطرح کردن مضمون های پیچیده تر فراهم کنند.
برای انتقال مفاهیم پیچیده‌تر می‌توان از اشیای ساده ی لمس شدنی استفاده کرد، اشیایی مانند یک کاشی کوچک یا یک تکه حوله که می‌تواند نمایانگر تمام فضای حمام باشد یا یک قالب پلاستیکی از کارد و چنگال که می‌تواند نمایانگر رفتن به رستوران باشد. به تصویر زیر دقت کنید:

 بیشتر وقت ها، یک عکس چاپی عادی که فقط برجسته شده باشد، به عنوان تصویر لمسی مفهومی ندارد. دقت کنید در تصویرهای چاپی، تغییر سایه روشن‌ها، جزئیات ظریف و تصنعی‌ را می توان دید و وجود بسیاری از این جزئیات در شکل های لمسی به سردرگمی کودک کم بینا منجر می شود. همچنین نمادهای تخیلی مانند تصویرهای طراحی شده، بالونی که نشان دهنده فکر کردن یک فرد است یا خط های کوچکی که نشان دهنده ی حرکت هستند، برای کودکان دارای ضعف بینایی گنگ هستند و معنایی را منتقل نمی کنند.
اگر اشیا، انسان‌ها و جانوران با تمام جزئیات نشان داده شوند، درک آن ها آسان تر است، اما گاهی شاید بهتر باشد تنها یک جزء بدن جانور، مانند سر گربه یا دم فرخورده ی خوک را برای نشان دادن تمام اندام آن به کار برد.

با توجه به توضیحات داده شده؛ اگر تصویر بالا را بخواهیم بررسی کنیم؛ تنها تصویر نخست از سمت راست درست است.
فهم اشیا و شکل هایی که برای نمونه با تغییر زاویه ی دید یا کوچک تر کردن قسمتی از شکل به صورت زاویه‌ دار نشان داده شده‌اند، برای کودک دارای ضعف بینایی دشوار است. در ذهن خواننده ی نابینا یک شیء سه بعدی برجسته، مشتی خط و بافت درهم و بر هم بیشتر نیست. شکلی که در زاویه چرخیده باشد، به نظر او دفرمه یا مسخ شده می‌آید. بهترین کار این است که اشیا را روی یک سطح صاف و به تمامی از نمای روبه رو نمایش دهید (به صورتی که رو به شما قرار بگیرند). تشخیص شکل ها، صورت‌ها و جانوران اگر از روبه رو یا نیمرخ باشند، آسان‌تر است.

در بررسی تصویر بالا، دو تصویر اول از سمت راست، شیوه ی درست و تصویر آخر، شیوه ی نادرست تصویرسازی برای نابینایان را نشان می دهند.

پیشنهاد: هنگامی که مشغول طراحی یا ساخت تصاویر هستید، آن ها را لمس کنید و ببینید که خود شما تا چه حد با آن ها ارتباط برقرار می کنید؟ راه دیگر شاید این باشد که از کسی که تصویر را ندیده باشد (یا فردی دارای ضعف بینایی) بخواهید چشم بسته آن را امتحان و معنا کند. به این ترتیب، می‌توانید درباره ی فهم آسان تصویرتان  آگاهی پیدا کنید.
شکل های نمادین توپر را که جنس‌شان با چیزی که نشان می‌دهند، در ارتباط باشد بهتر می‌توان فهمید. می‌توان یک تکه پارچه ی خز مشکی را به شکل گربه برید. این شکل ویژگی‌های یک گربه را به ساده‌ترین وجه نشان می دهد: چهار پا، پنجه‌ها، دم و سر گربه با سبیل و گوش‌های نوک تیز. یک تصویر ساده و دقیق ویژگی‌های یک شیئی را که کودک نابینا شاید از راه لمس کردن شناخته باشد، نشان می دهد. کودک دارای ضعف بینایی شاید با لمس کردن بتواند اجزای یک میز را به شکل چهار پایه و یک سطح صاف روی آن ها تشخیص دهد. بنابراین، یک شکل تجسمی با چهار پایه ی لمس شدنی و سطحی صاف را، بیشتر از یک شکل نیمرخ که تنها دو پایه دارد، می توان درک کرد. به تصاویر زیر دقت کنید:

 گربه را با پارچه ای با پشم بلند به جای مو، دکمه یا چشم‌های پلاستیکی بسازید و میز را با باریکه‌های چوبی صاف یا مقوای محکم درست کنید.

فکر کردن درباره ی شیوه‌هایی که حس لامسه را به کار می گیرند، در روایت و تصویر‌سازی داستان به شما کمک می کند. این جمله را در نظر بگیرید: “روزی داغ و آفتابی بود.”
برای تصویرسازی این جمله، شکل خورشید با شعاع‌های دور آن، برای کودک نابینا چندان معنا ندارد. یک راه، استفاده از مرجع مرتبط است: “روزی داغ و آفتابی بود. ایمی گفت: یه نوشیدنی خنک و خوشمزه می‌خوام.” پس شکل لیوانی با نی می‌تواند یک تصویر معنادار لمسی برای روزی آفتابی باشد. یعنی برای تصویرسازی در این جملات باید به دنبال مراجع مرتبط بگردید.

دو تصویر نخست از طرف راست، شیوه ی درست تصویرسازی برای نابینایان وتصویر آخر، شیوه ی نادرست را نشان می دهند.

برای ساخت لیوان و نی پلاستیک یا ورق براقی به شکل لیوان و نی پلاستیکی استفاده کنید و برای ساخت کلاه آفتابی از کلاه کوچکی که به صفحه چسبیده یا شکلی پارچه‌ای که به صفحه دوخته شده می توان استفاده کرد.

هنگام فکر کردن درباره ی  پیرنگ (طرح، چارچوب و نظم و ترتیب) شخصیت‌ها و تصویرهای داستان، این را در نظر بگیرید که یک کودک نابینا چطور جهان را تجربه می‌کند؟ کودکان بینا به طور طبیعی با دیدن دنیای پیرامون خود، اطلاعات را می گیرند و می آموزند، اما کودک نابینا نمی تواند بسیاری از کارهایی را که در تشخیص گربه از سگ، اتوبوس از کامیون و گورخر از اسب و… به ما کمک می‌کنند، انجام دهد. در این موارد تأکید روی عناصر یا ویژگی‌های خاص همچون سبیل گربه یا خط های بدن گور خر می‌تواند به شناسایی موضوع کمک بیشتری کند.

برای ساخت گربه نمد یا پارچه با پشم بلند برای موها و سیم یا پلاستیک انعطاف پذیر برای سبیل‌ها انتخاب مناسبی بوده و برای ساخت گور ‌خر تأکید روی خط های بدن با استفاده از جنس یا ارتفاع متفاوت، دکمه یا چشم پلاستیکی گزینه خوبی است.

می‌توان در تصویرهای دیداری با نشان دادن اجزای چهره، احساسات را به خوبی بیان کرد. اجزای ساده شده ی چهره، مانند یک لبخند بزرگ به نشانه ی خوشحالی، اشک به نشانه ی غم و نمایش دندان‌ها به نشانه ی خشم، ماهیت احساسات را تصویر می کنند. حالت های ساده ی بدن مانند پایین گرفتن سر به نشانه ی غم  نیز می‌توانند برای نشان دادن احساسات به کار روند. البته باید این حالت ها را پیش از به کارگیری یا پس از آن برای کودک توضیح داد.

برای ساخت اشک می توانید از ورق براق یا پولک استفاده کنید.

برای ساخت گرگ نیز می توانید از پلاستیک بریده شده، مهره یا ورق براق به جای دندان‌ها استفاده کنید.

یک کودک نابینا وجه های مختلف ماشین سواری یا هر کار روزمره ی دیگررا بر پایه ی لمس کردن و تجربه، تشخیص می‌دهد. این روش تشخیص با روش کودک بینایی که به شکل طبیعی‌تر وجه های  دیداری را می‌شناسد،  فرق دارد. برای نمونه، در نمایش دیداری یک اتوبوس می‌توان از شکل های عادی مانند مستطیل و چند دایره به جای چرخ‌ها استفاده کرد، در حالی که در تصویر لمسی اتوبوس می‌توان با تأکید بر صندلی‌ها و زنگ، بنابر تجربه ی کودک از سوار شدن به اتوبوس، یک مرجع مرتبط ایجاد کرد. دری با دسته، می‌تواند مرجع مفهوم‌تری برای “خانه” باشد، تا تصویر خانه ای در اندازه ی کوچک. به تصاویر زیر دقت کنید.

برای ساخت در می توانید از موارد زیر استفاده کنید:

چوب بستنی به جای چارچوب در یا فیبر رنگ شده که از یک طرف چسبیده یا لولا شده باشد تا بتوان آن را باز کرد، و مهره به جای دسته ی در.

شکل ها و طرح‌هایی که در یک صفحه روی هم قرار می‌گیرند، ممکن است مخاطب را سردرگم کنند، به ویژه اگر جنس و ارتفاع این شکل ها چندان فرقی با هم نداشته باشند. امکان دارد کودک هنگام لمس یک عنصر، به طور اتفاقی روی عنصر دیگری دست بکشد. بهتر است هرکدام از عناصر شکلی مجزا و واضح داشته باشند و به ترتیبی چیده شوند که با داستان یا روایت مربوط باشد.

برای نمونه این جمله را در نظر بگیرید: “پاییز بود و زمین پوشیده از برگ شده بود.” مشکل می‌شود شکل هر دانه برگ را از میان یک کپه برگ تشخیص داد، اما اگر میان برگ‌ها فاصله بگذاریم، خواننده می‌تواند هر برگ را جداگانه لمس کند. پس تصویر سمت راست گزینه بهتری خواهد بود.

ساختن برگ نیز بسیار ساده است؛ می توانید از برگ مصنوعی و یا پارچه ی زبر استفاده کنید.

همچنین برای حصار از چوب بستنی و نوار پلاستیکی استفاده کنید.

تشخیص عمق در تصویرهای لمسی خیلی دشوار است. بسیاری بر این باورند که ممکن نیست یک کودک نابینا بتواند منظره های سه بعدی و عمق آن ها را با لمس کردن درک کند. فهم منظره های ساده ی دو بعدی که میان بخش‌های مختلف آن ها فاصله‌ ی آشکار وجود دارد، بسیار ساده‌تر است. یک راه دیگر برای نشان دادن بعد، روایت گام به گام داستان است که خواننده را قدم به قدم در تصویر پیش می‌برد.
نمونه: “جاده‌ای دراز و مارپیچ بود که از میان دو ردیف درخت می‌گذشت. در دوردست ها دو تپه ی پرشیب به چشم می‌خورد.”

 تصویر نخست از طرف راست شیوه ی درست تصویرسازی را نشان می دهد.

 برای ساخت جاده نیز از کاغذ سمباده یا تراشه ی رنگ ‌شده ی چوب استفاده کنید. درخت ها نیز می توانند از پوست و برگ مصنوعی درخت درست شوند.

به طور خلاصه؛

در تصویرهای لمسی برای خردسالان، به نکات زیر توجه کنید. توجه به هر یک از این نکات درک بهتری را به کودک کم بینا و نابینا منتقل خواهد کرد:

۱. از ترکیب ها و عناصر لمس شدنی گوناگونی که ماهیت مضمون، اشیا و شخصیت‌های داستان را برسانند استفاده کنید. عناصر بی خطری که برای کند و کاوِ اشتیاق آمیزِ کودک در جایشان محکم شده باشند.

۲. کتاب های لمسی برای کودکان باید دارای موارد زیر باشند:

• پیرنگ (طرح، چارچوب و نظم و ترتیب) داستانی ساده و فهمیدنی
• شکل های رنگارنگ، ساده و بدون  ایراد
• فاصله گذاری و  مشخصه های مناسب میان عناصر
• جزئیات فهمیدنی
• مراجع معنادار بر پایه ی تجربه ی کودک نابینا از دنیا (عناصری که در مقابل بینایی، از راه لمس قابل انتقال باشند)
• نماهای ساده ی دو بعدی، باشند.

۳. در طراحی ها از این موارد پرهیز کنید:

• کاربرد ترکیب ها و عناصر زیاد در یک صفحه
• طرح خطی اشکال
• عناصر تیز و چسب‌های سمی
• جزئیات فراوان
• بازنمایی هایی که بر پایه ی دانش  دیداری شکل گرفته اند
• تصویرهای غیر واقعی، انتزاعی و تصنعی
• شکل هایی که روی هم افتاده باشند
• چیدمان گیج کننده ی تصویرها
• تصویرهای سه بعدی و دارای پرسپکتیو